W nocy z 9 na 10 lutego 1940 roku do domów wchodzili sowieccy żołnierze i kolbami budzili śpiących ludzi. Czas na pakowanie najwyżej dwie godziny. Bez wyjaśnień i bez obietnicy powrotu do domu.

Niech ktoś spróbuje sobie wyobrazić ten moment porzucenia dobytku bez uprzedzenia, bez wcześniejszego przygotowania i bez możliwości zabezpieczenia dóbr w sejfach. I raczej nie można byłoby wziąć telefonu, smartfona, laptopa – kontakty ze światem? Zabronione.

Lutowy świt jak dziś za oknem, tylko więcej mrozu. Opustoszałe wsie, od linii Augustów – Lipsk nad Biebrzą. 10 lutego 1940 roku rozpoczęła się pierwsza masowa deportacja Polaków na Sybir, przeprowadzona przez NKWD. W głąb Związku Sowieckiego wywieziono wówczas około 140 tys. obywateli polskich. Szacuje się, że w czterech wielkich deportacjach 1940-1941 wywieziono koło miliona polskich obywateli.

Po wojnie nie uczono tego z podręczników do historii. Trzeba było czekać wiele lat, zanim Sybiracy – ci, którzy ocaleli i wrócili z nieludzkiej ziemi – przełamali strach i zaczęli opowiadać o tym, co ich spotkało. Dziś wiedza o tej historii jest dostępna. I wciąż jeszcze wśród nas są ci, którzy przeżyli zesłanie.

Pracownia Digitalizacji i Historii Mówionej w 2019 roku zrealizowała projekt „Mosty historii – Syberia niejedno ma imię”. Od tamtego czasu nawiązano kontakt z sybirakami ziemi augustowskiej i zarejestrowano wspomnienia wywiezionych przed 81 laty:

– Stanisławy Urbanowicz – ur. 1929 w Krasnoborkach (pow. augustowski), wywieziona 20 czerwca 1940 r. w okolice Nowosybirska, wróciła do Polski w 1946 r.

Więcej o wywózce Stanisławy Urbanowicz do Bolszoj Jerby w Krasnojarskim Kraju – tutaj.

– Stanisława Złotkowskiego – ur. 1927 w Augustowie, przymusowo przesiedlony z rodziną 13 kwietnia 1940 r. do Kazachstanu, wrócił do Polski w 1946 r.

Więcej o deportacji Stanisława Złotkowskiego do Kazachstanu tutaj.

– Henryka Kuczyńskiego – ur. 1935 w Czarnej Wsi koło Rajgrodu, wywieziony 20 czerwca 1940 r. do kompleksu łagrów w okręgu tobolskim, wrócił do Polski w 1946 r.

Więcej wspomnień Henryka Kuczyńskiego z deportacji tutaj.

Tematu zesłańczego dopełniają wspomnienia:

– Zygmunta Poczobuta – ur. 1937 r. w Rulewiczach (pow. lidzki, obecnie Białoruś), zesłany do pracy przymusowej do tajgi nad Morzem Białym w latach 1953-1959

–  Ryty Mitros i Janiny Moldenhawer, których rodziny były wywiezione na Syberię.

Projektowi towarzyszyła wystawa archiwaliów, zrealizowano film o Sybirze oczami sybiraków z Suwalszczyzny; utworzono podstronę o sybirakach XX wieku i oddzielnie bazę XIX-wiecznych zesłańców z Suwalszczyzny.Warto zapoznać się z tymi materiałami, prześledzić odmienne losy „suwalskich” Sybiraków – w większości były to kilku- i kilkunastoletnie dzieci. Co robiły? Gdzie mieszkały? Jak pomagały w zdobywaniu żywności? Zapraszamy do posłuchania ich losów.

Film „Sybiracy z Suwalszczyzny”:

Zachęcamy też do lektury – w Bibliotece można wypożyczyć podstawowe publikacje tematyczne, w tym relacje sybiraków z Suwalszczyzny. Niektórzy świadkowie historii spisali swoje wspomnienia i przemyślenia:

1. Henryk Kuczyński, „Syberyjski szlak”, Suwałki 2007 (relacje zesłańców 1940-1941, partyzantów AK i zesłańców powojennych)
2. Zygmunt Poczobut, „Burzliwa epoka. Droga przez życie. Kresy Wschodnie”, Suwałki 2015 (faktograficzna opowieść o stalinowskim terrorze, pracy w tajdze i losach w powojennej Polsce)
3. Zygmunt Poczobut, „Wspomnienia i myśli”, Suwałki 2020 (wiersze, rozważania i obserwacje życiowe oraz fragmenty niepublikowanych wcześniej wspomnień)
4. Stanisław Złotkowski, „Jeszcze się spotkamy”, Twardy Róg 2020

Sybir to ważna lekcja historii. Zesłańcy  – świadkowie tej historii wciąż mają nam coś do powiedzenia. Dla nich pomniki upamiętniające Golgotę Wschodu nie są tylko znakiem obowiązkowego złożenia kwiatów i wygłoszenia przemówień.

O tym mówi Zygmunt Poczobut: „Pomnik  – to jest pamięć o tym, co było. Pomnik żyje dotąd, aż do niego przychodzą ludzie (…)Te pomniki upamiętniające warunki, jakie były w XX wieku, będą nadal przypominać nowym pokoleniom, jak to było; a wiadomo, że łatwiej budować przyszłość, znając przeszłość. Bo wtedy można uniknąć wielu błędów popełnianych kiedyś. Człowiek nie jest idealny i zawsze popełnia błędy, chodzi o to, by tych błędów nie powtarzać.” (rozmowa o najnowszej książce Zygmunta Poczobuta tutaj

Proponowane publikacje:

1. Adamczyk W., Kiedy Bóg odwrócił wzrok, Poznań 2010.
2. Ciesielski S., Polacy w Kazachstanie 1940-1946: zesłańcy lat wojny, Wrocław 1996.
3. Dworak D., Kromka chleba : poruszające wspomnienia z syberyjskiego zesłania : powrót po 70 latach na miejsce zsyłki, Poznań 2017.
4. Herbich A., Dziewczyny z Syberii, Kraków 2015.
5. Kalisz S., Żywe legendy i inne historie, Pelplin 2019.
6. Kołyma : Polacy w sowieckich łagrach : bez komentarza : wspomnienia i dokumenty, wyb. i red. S. Warlikowski, Warszawa 2019.
7. Koprowski M. A., Kobiety kresowe, Zakrzewo 2015.
8. Kostiuk J., Czy tak być musiało? : wspomnienia z zesłania do sowieckiego Kazachstanu i służby w 2. Korpusie gen. Władysława Andersa (1939-1947), Rzeszów 2010.
9. Kuklewicz B. A., Workuta : golgota Syberii, Wyd. 2, Sejny 2017.
10. Kurzymski S., Losy Polaków na terenach wschodnich w latach 1939-1944, 2 [właśc. 3] popr. i poszerz., Gdańsk 2000.
11. Leończuk A. Ł., Wspomnienia budzą mnie po nocach … : okupacja sowiecka w Rejonie Zabłudowskim w latach 1939-1941 w relacjach i wspomnieniach, Białystok 2010.
12. Misiejuk J., Przeżyłem syberyjskie zesłanie, Suwałki 2012.
13. Nieprzemilczana historia : o zesłańcach Sybiru z gminy Łomża, red. W. Kłosińska, Podgórze 2018.
14. Przerwane biografie : relacje deportowanych z Polski w głąb Sowietów 1940-41, wyb. E. Kołodziejska-Fuentes, Warszawa 2020.
15. Stypuła W., We wszystkie świata strony… : Kresy – Syberia – Indie – Świat (tułacze losy polskich dzieci), Warszawa 2007.
16. Toczek E., Wspomnienia syberyjskiego zesłańca, Warszawa 1989.
17. Truszkowski J., Wstawaj, na Sybir nas wywożą!, Wyd. 2, Rajgród 2003.
18. Wspomnienia deportowanych z ziemi podlaskiej na Syberię i do Kazachstanu w latach 1939-1956, oprac. A. Gryc, I. Kostera, Hajnówka 2013.

Zdjęcia – ze zbiorów Tomasza Grzywaczewskiego, podróżnika, organizatora wyprawy wzdłuż Transpolarnej Magistrali Kolejowej na Syberii – prezentowane były na spotkaniu autorskim w Bibliotece w 2019 roku.

O deportacjach wojennych w skrócie: Na nieludzką ziemię – sowieckie deportacje Polaków na Sybir